Creatief zijn betekent dat je het hele leven neemt als een geboorteproces. Je ziet er van af om een bepaalde fase te zien als een eindpunt. Eric
Fromm
Voor sociaal psycholoog en psychoanalyst Erich Fromm, gaat creativiteit niet per se over het tot stand brengen van een ding - dus een gedicht, symfonie of een beeldhouwwerk. Voor hem is creativiteit een houding. Creativiteit is ten eerste het vermogen bewust te zijn en vervolgens om te antwoorden. Niet re-actief maar verantwoordelijk. Op deze manier is creativiteit misschien iets waarmee je kunstvoorwerpen kunt voortbrengen die je kunt bekijken in een galerij, of bijvoorbeeld een onderneming die je in de wereld kunt zetten, maar het is vooral een manier van leven: creativiteit brengt niet alleen resultaten tot stand, maar een heel leven dat geleefd wordt met bewustzijn, een leven dat doortrokken is met zin en betekenis, een leven dat goed geleefd wordt. Creativiteit gaat over het leven toestaan om in de vorm te komen - volledig.
Toen ik er voor ging zitten om deze blog te schrijven, keek ik naar die uitspraak van Fromm. Ik had hem een week eerder uitgekozen, maar nu werd ik overvallen door een zwaarte en dacht "ik heb hier niets over te zeggen". Mijn impuls was om te gaan surfen op internet, om iets makkelijkers te vinden om over te schrijven. Iets dat een directe gedachtestroom zou ontketenen. Fromm's woorden hadden zo aantrekkelijk geleken, maar nu riepen ze niets anders op dan vrees.
Ik ervoer weerstand. Ik ervoer vertwijfeling. Maar creatief zijn is er van afzien om een bepaalde fase te zien als eindpunt. Met andere woorden: weerstand en vertwijfeling zijn geen eindresultaat. Ze zijn ook niet substantieel. Ze hebben geen vaste vorm. Ze zijn als de mist, die geboren wordt boven het meer in het uur voor zonsopgang, voorbestemd om te verdwijnen als de zon opkomt. Als we echter reageren op vertwijfeling, alsof het een eindresultaat is, wordt het iets om bang voor te zijn en om van te vluchten. Maar het is slechts een misvatting dat het een vaste vorm heeft.
Dus, dit is het bewustzijn waarmee ik mijn weerstand tegemoet treedt: "Hier ben je. Ik vind je onplezierig om mee te zijn, maar ondanks dat ik bang voor je ben, zal ik me toch naar je toewenden. Ik zal je de zon van mijn bewustzijn doen ontmoeten, en ik zal je zien oplossen."
En er is weer een geboorte. Terwijl de twijfel oplost, verschijnen de woorden en ik voel weer vertrouwen groeien.
Als we de geboorte van iets dat we oncomfortabel vinden, zoals twijfel en weerstand, zien als iets definitiefs, trekken we tegelijkertijd de daarbij passende conclusies over onszelf: "Ik kan dit niet"; "Ik heb niets te zeggen"; "Ik kan beter helemaal niets doen, want mensen denken dat het stom is wat ik doe". We rennen weg van het onplezierige, aangezien we onszelf niet in staat achten om het te verdragen. We zoeken een vluchtroute, weg van onze pijn. We houden ermee op, om creatief en verantwoordelijk te leven. En ondertussen schenken we leven aan onze twijfels, waardoor ze meer solide worden en meer een vaste vorm lijken dan ze feitelijk zijn. De conclusies die we over onszelf trekken, worden oordelen, en daarmee bouwen we een zelfbeeld op ("Ik ben niet het creatieve type"). We fixeren onszelf. We zien onszelf als iets definitiefs. Daarmee falen we in verantwoordelijk handelen en reduceren we ons handelingsrepertoire tot reactiviteit. Het lukt ons niet om werkelijk volledig te leven.
Bewustzijn stelt ons in staat, niet zozeer om te leven zonder angst, maar om de angst te zien (en datgene waar we bang voor zijn) als simpelweg een onderdeel van het levensproces, als slechts een "voorbijgaand ontstaan"; als de mist voor de zonsopgang.
Bewustzijn opent de weg voor ons mensen om alles wat we ervaren, op deze wijze te bezien. Ons zelfbeeld kan er lichter en luchtiger door worden en er zelfs door oplossen. Niet dat we volledig ons zelf-gevoel verliezen maar we houden ermee op om onszelf te ervaren als een vaststaand gevolg van het verleden, een eindresultaat van ons levensverhaal tot nu toe. Ons "zelf" is niet een eindresultaat. Het is iets in een permanent levend geboorteproces. Op een bepaalde manier is ons zelf niet een "zelf". We zijn niets anders dan een eindeloze reeks van momenten van geboorte.
Bewustzijn brengt begrip en inzicht, wijsheid. En met deze wijsheid, herkennen we welke van de processen die zich in ons ontvouwen, het leven ontkennen en voortkomen uit angst en pijn. Ze komen altijd samen met ons onvermogen om alle ervaringen te zien als tijdelijke en vluchtige ervaringen. Ze vertegenwoordigen onze misvatting dat sommige fasen definitief zijn.
We reageren er op door er van te vluchten en daarmee blijven ze bestaan. We antwoorden door ons er naar toe te wenden en alles te doorzien als tijdelijk, levend en in verandering.
Als we op deze wijze antwoorden, dan toont creativiteit zich onmiddellijk. Het is namelijk niet iets dat wij doen. Het is iets dat gebeurt uit eigen beweging. Het is het leven, dat door ons heen stroomt, ongecontroleerd, ongebreideld en vrij.
We reageren er op door er van te vluchten en daarmee blijven ze bestaan. We antwoorden door ons er naar toe te wenden en alles te doorzien als tijdelijk, levend en in verandering.
Als we op deze wijze antwoorden, dan toont creativiteit zich onmiddellijk. Het is namelijk niet iets dat wij doen. Het is iets dat gebeurt uit eigen beweging. Het is het leven, dat door ons heen stroomt, ongecontroleerd, ongebreideld en vrij.
